تاریخچه شهر میانه

سابقه تاریخی میانه را باید در دهها سال قبل از میلاد حضرت مسیح جستجو كرد. بعضی معتقداند كه منطقه كنونی شهرستان میانه،كشور ماد را از حكومت پارت جدا می كرده است و وجود آثار باستانی و مجسمه های سفالین قدمت تاریخی این سرزمین را به دوره های پیش از ماد می رساند.

این شهرستان در قرن های هفتم و هشتم ه.ق میانج یا گرمرود خوانده شده است و بنا به نوشته یاقوت حموی میانج نام دو جایگاه بوده، یكی در شام و دیگری در آذربایجان.در نزهه القلوب چنین آمده است: میانج و گرمرود شهری بوده است كه اكنون به قدر دیهی مانده و چند موضع از توابع اوست.

این شهر از نظر جاذبه های گردشگری دارای چند نمونه تاریخی است كه اسامی آنها عبارتنداز قلعه دختر (قیز قالاسی)، پل دختر، امام زاده اسماعیل، مسجد ترك، كاروانسرای جمال آباد، پل شهر چای (پل راه آهن) كه در زیر به صورت اختصار در مورد هر كدام توضیحات لازم داده می شود.

مساجد

مسجد سنگی ترك

روستای ترك از توابع شهرستان میانه یكی از قصبه های قدیمی استان است كه در اسناد تاریخی نیز بارها مورد اشاره قرار گرفته بود. در این روستا مسجدی است كه كنده كاری ها و كتیبه های آن تاریخ تعمیر مسجد را میرساند. مسجد به دفعات مورد مرمت قرار گرفته كه آخرین آن در سالهای 63 ـ 1362 توسط سازمان حفظ آثار باستانی استان صورت پذیرفته است.

بر در و دیوار سنگی این مسجد تاریخ 1016 قمری دوران شاه عباس صفوی ونیز 1282 دوران ناصرالدین شاه قاجار به زبانهای عربی وفارسی مشهور است. كتیبه ای كه در سنگهای وسط دو پنجره مسجد كار گذاشته شده تاریخ تعمیر مسجد را نشان میدهد ودر روی آن عبارتی با مضمون معمار واستاد بنا عبدالوهاب وبانی مسجد حاج مراد تركی نقر گردیده است.

محراب مسجد از اهمیت استادی خاصی برخوردار است. این محراب از سنگی یكپارچه تراشیده شده ودارای كنده كاریهای بسیار جالبی است.

وضیعت موجود بنا نشانگر آن است كه در دو مرحله بنا شده است. یكی همان قسمت اول ساختمان است كه از سنگ ساخته شده ودر مرحله دوم شبستان مسجد با آجر بر روی سنگهای قسمت اول ساختمان بنا شده و داخل مسجد نیز از دو قسمت تشكیل یافته كه بخش وسیع ومهم آن ومحل اجتماع عموم وقسمت دوم كوچكتر از خود مسجد محل اجتماع صوفیان وعرف بوده است به همین علت نیز امروزه به آن صوفی لریری می گویند. در مورد تاریخ بنای مسجد نظرات مختلفی وجود دارد. برخی بنای مسجد را به امام حسن (ع)وبرخی دیگر آن را به خاندان مغول و بویژه سلطان محمد الجایتو نسبت می دهند.

بقعه ها

بقعه امامزاده اسماعیل

این بقعه كه به نام مقبره‌ كمال الدین مشهور است در جنوب مسجد جامع میانه واقع ومتصل به آن میباشد. دیوارهای آن بنا با آجر ساخته شده و گنبد دوپوشی دارد كه سطح خارجی آن با كاشیهای فیروزه‌ای رنگ پوشیده شده است.وسعت داخلی بقعه در حدود 30 متر مربع (5/5 *5/5 ) و ارتفاع آن تا پای گنبد 5/4 متر وبلندی خود گنبد تقریباً 6 متر است.در دیوار شمالی دربی بر مسجد جامع باز میشود كه بالای آن كتیبه ای سنگی نسب شده كه عبارت ( الله ـ محمدـ علی ـ هذه روضنه سیدالشهدا كمالدین اسماعیل ابن سید محمد بن امام جعفر صادق (‌ع) در تاریخ سنه 923 ظهور شد ساعی وبانی را فاتحه بخوانید )برآن دیده می شود.

مناره بلندی در صحن بقعه با آجر بنا شده كه از نظر استحكام و زیبائی قابل توجه است. ارتفاع مناره 13 متر و محیط قاعده پائین آن 11 متر و تاریخ ساخت آن را سال 1285 هجری توسط مشهد بیرامعلی ابن عوض به صورت اشعار روی سنگی نقر و در بنا نصب شده است.

قلعه ها

قلعه دختر (قیز قالاسی) میانه

این قلعه در 22 كیلومتری جنوب شرقی شهر و در 2 كیلومتری شمال پل دختر واقع شده است. در كتاب آثار تاریخی آذربایجان در مورد این قلعه چنین نوشته شده است: « در 2 كیلومتری شمال پل دختر قلعه ایست كه بر روی سخره بزرگ و بالای كوهی به شكل كثیرالاضلاع غیر منظم از آجر كه دور آن باروئی كشیده شده بود، دیده می شود. بلندی دیوار كه باروی قلعه محسوب می شود در حدود 14 متر است. در دیوار قلعه دو مدخل ساخته شده كه هر كدام 3 متر بلندی دارد و در بالای یكی از این مدخلها كتیبه ای روی سنگ نقر شده كه فعلاً اثری از خط آن باقی نمانده و از وضع ساختمان و مصالح می توان این بنا و ساختمان پل را هم دوره خواند» یعنی این قلعه نیز در قرن هشتم ساخته شده است.

در كتاب سفرنامه مادام دیولافوا كه به همراه همسرش مارسل دیولافوا (باستان شناس فرانسوی) در سال 1881 به آذربایجان سفر كرده بودند آورده شده است : در نیمه راه قافلانكوه در دره قزل اوزن آثار قلعه خوابی بود كه برخی آن را به اردشیر دراز دست از پادشاهان ساسانی نسبت می دهند و به قلعه دختر مشهور است. درویشی كه همراه من بود داستان این قلعه را چنین نقل   می كرد: یكی از پادشاهان ایران دختری زیبا داشت كه از جنس بشر متنفر بوده و درحال انزوا می زیسته و قلعه را برای زندگی خود ساخته بود. روزی چوپانی گوسفندان خود را در پایین كوه به چرانگاه داشته بود كه از دور آفتاب طلعت دختر را دید چون راه ورود به قلعه را نداشت به نواختن آهنگهای جانسوز مشغول شد و ترانه های عاشقانه سر داد. دختر فرمان داد تا پلی بر روی رودخانه به بندند پل ساخته شد و مرسوم شد به پل دختر.دیولافوا در دنباله سخن خود می نویسد : این قلعه مدتها پناهگاه اشرار بود، به طوری كه شاه عباس صفوی برای رفع مشكل دیوارهای بلند قلعه را خراب كرد.

برخی ها نیز همچون دكتر فورید سیاح دوره قاجار وجه تسمیه این قلعه را به دختر از آن جهت می دانست كه شاهزاده خانمی در آنجا منزوی و معتكف شده و عبادت می كرده و برخی دیگر گویند پادشاهی دختر خودرا كه سر به عصیان نهاده بود در آنجا زندانی كرد. اهالی خود شهر معتقدند كه این قلعه یكی از قلعه های بابك است و در مبارزات خود در آذربایجان از قلعه های متعدد او بشمار می رفت.

با وجود تمام این مطالب كه در مورد وجه تسمیه این قلعه ابراز می شود یك نظریه دیگری نیز در بین مورخان شایع می باشد كه بیشتر بر مبنای فراوانی قلعه های دختر و یا پلهای دختر بیان شده است. آنها معتقد بودند كه چون ایران سرزمین كم آب و بارانی بوده و در بین عناصر اربعه خاك و آب و آتش و هوا، آب از ارزش بسیار بالایی برخوردار بوده فرشته موكل بر این عنصر نیز از ارج و منزلت بیشتری نسبت به دیگر فرشته ها داشته كه این فرشته را آناهیتا یا ناهید می نامیدند كه زنی جوان و خوش اندام و نیكو سرشت می بوده كه در بالای گردونه خویش مهار چهار اسب یك رنگ و یك قد را در دست گرفته و می راند اسبهای گردونه وی عبارتندار: باد و باران و ژاله و ابر.

زرتشتیان ناهید را در معابد و آتشكده های بزرگ خود مورد پرستش قرار می دادند كه اغلب بر بلندی ساخته شده است كه باز نسبت به سایر معابد هم مجللتر و هم باعظمت‌تر بوده است و آنها را باعث رونق و بركت دشتها می دانستند.

باتوجه به این مطلب می توان گفت كه پل دختر و یا قلعه دختر برای جلب عنایت ناهید خدای باران بر قلعه ها و پلها نهاده شده است تا آب در مایملك ناهید (قلعه ها ) فراوان و رونق بیشتر داشته باشد. به غیر از این مورد مشخصات تمام ابنیه ای كه به نام دختر مزّین است اكثراً بر پایه چهار مورد زیر می باشد:

1ـ همه بر بلندیها و نقاط صعب العبور قرار دارند.

2ـ اغلب بنای مربوطه به قبل از اسلام و خصوصاً دوره ساسانی كه ایرانیان بر مسلك اوستا و زرتشت بودند بر می گردد.

3ـ قلعه های مزبور خاصیت دفاعی زیادی دارند.

4ـ همه دارای ابهاماتی در مورد نامگذاری و وجه تسمیه خود می باشند.

پل ها

پل دختر (قیزكورپوسی)

این پل بر روی رودخانه قزل اوزن در مدخل ارتفاعات قافلانكوه و در 20 كیلومتری جنوب شرقی میانه واقع است و نمونه ای از پلهای محكم و معتبر قدیمی است كه تاریخ بنای آن را به قرن هشتم هجری نسبت می دهند. در كتاب بررسی هنرهای ایران نوشته پوپ اسم معمار و حاكم حامی آن چنین ثبت شده است «حاج عباس بن الحاج محمود بن العباس القزوینی » و   «حمد روان بن عثمان القزوینی » .

پایه های این پل از سنگ محكم و دارای سرچشمه بزرگ میباشد كه بر روی آب راهی سنگی قرار داده شده است. در كتاب سفرنامه دیولافوا در مورد این پل نوشته شده است: این پل دارای طاق بزرگ هلالی شكل است به طول 24 متر ودر طرفین آن دو طاق سطح دیگری است كه هر یك 17 متر طول دارد و آب از زیر آنها با عمق زیاد می گذرد. عبور از رودخانه در مدت شش ماه از سال امكان پذیر نیست طاق بزرگ مركزی دارای كتیبه ای است كه با حروف طلایی در روی زمینه آبی رنگ تیرهای برجستگی دارد. خط كتیبه نسخ می بوده، كه اكنون تماماً محو و از بین رفته وشاید متن آن شامل تاریخچه ساختمان پل بوده. مادام دیولافوا در هنگام دیدار از پل به علت طغیان رودخانه امكان نزدیك شدن به كتیبه و خواندن آن را نمی یابد و تنها از روی حدسیات تاریخ بنا را به قرن 12 میلادی نسبت می دهد.

پل دختر میانه در طول تاریخ بارها مرمت و تعمیر شده است كه میتوان به تعمیرات سالهای 923 هجری توسط شاه بیگم اواخر قرن 18 به سال 1084 توسط آقا محمدخان قاجار و نیز بعد از شهریور 1320 شمسی اشاره كرد. دو طاق پل چون در سال 1313 شكست برداشته و محتاج به تعمیر و مرمت بوده طبق دستور اداره باستان شناسی وقت با صرف مبلغ 150 هزار ریال تعمیر گشته است ولی متأسفانه در زمان نجات آذربایجان در آذر ماه 1325 به دست ارتش فرقه دمكرات آذربایجان برای جلوگیری از رسیدن قوای دولتی مین گذاری و طاق چشمه وسطی منهدم شده است و دوباره بازسازی گردید. لازم به ذكر است كه پل دختر میانه در تاریخ 15 دیماه 1315 جزو آثار ملی به ثبت رسیده است.

پل راه آهن میانه (پل جدید)

این پل كه به پل شهر چای میانه نیز معروف است بر روی رودخانه شهر چای كه از دامنه كوههای بزغوش جریان دارد احداث شده است.تاریخچه پل به طور دقیق معلوم نیست ولی با توجه به اطلاعاتی كه در سفرنامه های سیاحان پیشین چون مسترنج در كتاب «سرزمین خلافتهای شرقی» بیانگر تاریخی و قدیمی بودن پل می باشد. از متون فوق چنین می توان استنباط كرد كه بنیان اولیه پل متعلق به قبل از قرن هشتم هجری یعنی دوره حمدالله موستوفی بوده لیكن در زمان مسافرت شاردن رو به ویرانی نهاده است. این پل در طول تاریخ بارها مورد مرمت واقع شده و یكی از این تعمیرات در كتیبه ای كه در بنا موجود می باشد مربوط به زمان فتحعلی شاه قاجار می باشد كه به همت عباس میرزا ولیعهد قاجار صورت گرفته است.

به طور كلی پل شهر چای شامل 23 چشمه با طاق جناغی است كه دو طاق غربی آن در جریان درگیری فرقه دمكرات آذربایجان و قشون شاه تخریب شده است. طول پل حدود 230 متر است كه با احتساب دنباله آن به 260 متر می رسد. عرض آن5/5 متر می باشد. دهانه های پل یكسان و هر كدام 7 متر عرض دارد و به علت همین همسانی افراز آنها نیز تقریباً مساوی و سطح پل بر خلاف پلهای دیگر مسطح میباشد و فقط شیب كمی در طرفین ورودیهای گذرگاه كه خارج از بستر رودخانه است دیده میشود.

پایه های پل دارای عرض 3 متر با آب پرهای مثلثی شكل در طرفین آن میباشد كه كار تسهیل عبور جریانهای تند آب را انجام داده و ضربه های ناشی از سیلابهای تند به بدنه پل را به حداقل میرساند. در بالای پایه ها و بین چشمه ها دهلیزی به طول پایه احداث گشته كه در اصطلاح معماری به كاند یا كند موسوم است این دهلیزها به وسیله پشت بندهای منشوری شكل مسدود گردیده اند، بر روی جدار هر كدام از این پشت بندها روزن بیضی شكلی ایجاد شده كه علاوه بر تهویه هوای درون دهلیز دارای نمود تزئینی نیز میباشد.

در این پل كتیبه سنگی از مرمر بر پیشانی طاقی نزدیك به وسط پل به چشم می خورد كه تاریخ آخرین تعمیر آن یعنی دوره ولایتعهدی عباس میرزا در آذربایجان بر آن نوشته شده است.

مصالح عمده پل را آجر تشكیل می دهد كه در طاق بدنه وقسمت زیادی از پایها به كار رفته و ملات مصرفی در طاقها گچ میباشد، در پایه ها نیز تقریباً تا سطح آب رودخانه از سنگ تراش دار با ملات ساروج استفاده شده است. این پل كه امروز نیز یكی از دیدنیهای شهرستان میانه به حساب می آید در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.

كاروانسرا ها

كاروانسرای جمال آباد

این بنا در دامنه روستایی به همین نام و در 35 كیلومتری میانه واقع شده و از كاروانسراهایی است كه شاه عباس صفوی در طول راه ساخته است