قلعه ضحاك هشترود:

قلعه ضحاك یكی از دیدنی ترین قلعه های بسیار قدیمی آذربایجان است وبقایای آن را می توان بر فراز تونل راه آهن تهران ـ تبریز بین میانه    و مراغه در مشرق ایستگاه راه آهن خراسانك دید. این محل را كه بقایای حصارهای استحكامی آن هنوز پابرجاست قلعه ضحاك گویند. قلعه ضحاك را سرهنگی به نام مونت ایت انگلیسی در سال 1830 كشف كرده است.

در جلوی این بنا (قلعه ها ) قلعه ای قرار داشته كه آن را در مقابل فلات مرتفع جنوبی حفاظت می كرده است. قلعه كه بنائی بسیار مستحكم بوده ودیواری دولایه با پیشامدگیهای مدور دفاعی داشته احتمالاً در دوره اسلامی ـ شاید توسط اسماعیلیه ـ استحكامات بیشتری یافته است كه قدمت آن ممكن است حتی به دوره ساسانی برسد. ساختمان قلعه یا دو حصار جانبی پرتگاههای مشرف به رودخانه را در سمت غربی و شرقی می بندد و یا جبهه جنوبی مدخل آن را كه در زمینی باریك بین دو سطح مرتفع واقع است حفاظت می كند. حصار قلعه در سمت شرق با پیشامدگی برج مانند دفاعی تا ساحل رودخانه كشیده است. یك فرورفتگی دو سطح صخره های شمالی وجنوبی را به یكدیگر ربط می دهد.

در بقایای این حصار قدیمی هنوز جایگاه دروازه‌ای مشخص است وازاطراف آن سفالهای متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد مسیح یافت شده است كه از قدمت قلعه ضحاك حكایت می كند. گمان میرود كه استحكامات در سطح مرتفع شمالی در دوره مانائی ساخته شده باشد ونیز اینكه قلعه در دوره های مادی و هخامنشی هم مسكونی بوده است.مهمترین ساختمان محوطه عمارت كوچك است (پاویون) كه در كنار پرتگاه كوه قرار گرفته است.

در اطراف این تك بنا تكه هائی از قطعات گچبری شده و یا حجاری شده بدست آمده است. آب قلعه ضحاك از چشمه ای كه از فرورفتگی سنگ كوه می جوشد تأمین می گشته است. از دیوارهای ساختمانهای اطراف (پاویون) بقایای بسیاری بر جا مانده است و این نشان می دهد كه روی برجستگی شمالی بناهای متعددی وجود داشته است. ساختمان (پاویون) از خشتهایی است

به ابعاد 32*32 سانتی متر كه به قدچیده شده اند و بر پی هایی از سنگ لاشه بالا رفته است.طول خارجی بنا در جهت شمالی ـ جنوبی یعنی در امتداد محور اصلی 10/9 متر و عرض آن در امتداد محور عرضی 0/9 متر است. مقطع آن تقریباً مربعی شكل است دیوار شمالی بنا كه از خارج یكنواخت ساخته شده است دربی داشته است كه اكنون تعیین عرض آن ممكن نیست. دیوار شرقی بنا صرف نظر از پنجره ای كه در ضلع جنوبی آن هنوز باقی مانده است بسته بوده است. عرض پنجره تقریباً 50 سانتیمتر برآورد می شود. در مقابل دیوارهای مسدود شمالی و شرقی دو دهانه به عرض 4(در دیواره جنوبی) و 25/4 متر (در دیوار غربی) به روی دشت و بر فراز پرتگاه لبه رودخانه باز بوده است. فضای داخلی در امتداد محور عرضی 6 متر و در امتداد محور طولی 15/6 متر اندازه دارد و در تناسب با ابعاد خارجی تقریباً مربع شكل است.     در امتداد محور طولی بنا طاقی استوانه ای به قطر4 متر و در تناسب با عرض دهانه چوبی ساخته اند كه آن را به اشتباه گنبد خوانده اند.

طاق استوانه ای بر قوسهای محور عرضی بنا متكی است. در ابتدای طاق استوانه ای و همچنین بر ستونها در داخل فضا            كتیبه های تزئینی گچ بری شده ای وجود داشته است. داخل بنا روكشی داشته كه هنوز هم قسمتهای وسیعی از آن باقی است و آثاری از نقاشی درخانه های چهار گوش بر سقف آن دیده می شود.

در نمای غربی، كتیبه ای تزئینی مركب از صفحات گچ بری شده بر جای مانده كه دورتا دور بنا نصب شده است. همین كتیبه    در نوار تحتانی تری تكرار می شود ولی این بار از دو ضلع نمای غربی تجاوز نمی كند. هر دو كتیبه از دو ردیف نقش    حلزونی متوالی تركیب شده است. جبهه جنوبی و غربی، علاوه بر پیش آمدگیهای نبش دیوار، سردرهای قوسی شكل پیش آمده ای نیز داشته است. به این ترتیب این بنا تا اندازه ای به نمای قصر اشكانی در آشور شبیه می‌شود.

قلعه ضحاك از هزاره دوم قبل از میلاد تا ابتدای دوره اسلامی مسكونی بوده و مكانی پر اهمیت به شمار می رفته است و در مورد نام آن زمان این قلعه نظرات مختلفی وجود دارد.

مونت ایت گمان می برد كه قلعه ضحاك همان آتروپاتناست. مینوسكی می نویسد كه شاید در قدیم به قلعه ضحاك (فاناسپا) می گفته اند و این مكانی است كه بطلمیوس از آن نام برده است. و اما در مورد نام فعلی قلعه اینگونه گفته می شود كه چون قلعه ضحاك در میان دو رشته از رودخانه قرانقو چای قرار گرفته و بستر رودخانه در طرفین قلعه از دور شبیه دو ماری است كه از شانه های ضحاك بیرون آمده و تشبیهی است از داستان ضحاك مار دوش در تاریخ و اساطیر باستانی ایران . لذا در گذشته نام این قلعه را قلعه ضحاك گذاشته اند.

 طبیعت بکر با صخره های کله قندی روستای دلمه اطراف قلعه زهاک هشترود