تاریخچه جلفا
پس از امضاء قرارداد تركمنچای شهر جلفا به دو قسمت تقسیم شده است كه بخش بزرگ آن با نام جولفا در جمهوری خود مختار نخجوان و بخش كوچكش نیز در خاك ایران قرار گرفته است.
واژه جلفا كلمه ای ارمنی است و در لغت به معنی بافنده به كار می‌رود و در گذشته جولاه(بافنده) نام داشته و از مراكز مهم پرورش كرم ابریشم و بافت پارچه‌های حریر بوده است. شاه عباس صفوی در حدود 3000 خانوار ارمنی را از جلفای ارس به اصفهان كوچاند تا در امر تولید و صدور ابریشم از راه خلیج فارس فعالیت نمایند.
بقعه‌ها (مزارها)
بقعه علمدار گرگر(هادیشهر)
از هادی شهر كه به طرف جلفا می‌رویم بر سر راه، ساختمان امامزاده گنبدداری قرار دارد كه از سنگ لاشه ساخته شده است. گنبد این ساختمان 50/3 متر قطر دارد و بر روی زیر بنایی كه مقطعی صلیب شكل دارد قرار گرفته است. فضای مستطیل شكل كه در امتداد طولی جلو فضای زیر گنبد ساخته‌اند، از طریق دو مدخل كه طاق‌هایی ضربی دارند به بیرون راه پیدا می‌كند. دیوارهای طولی بنا در دونقطه پیش آمدگی های نیم دایره شكلی دارند كه در اصل 4 بنای برج مانند بوده كه یكی از آنها هنوز باقی مانده است. این بنا در دوره قاجاریه احداث و با شماره ثبت 781 به ثبت تاریخی رسیده است.
آرامگاه سید ابوالقاسم نباتی
این بنا در روستای اوشتبین بوده و متعلق به شاعر مشهور آذربایجان در قرن دوازدهم می باشد.
امامزاده‌ها
امامزاده زاویه گرگر(زئیوه)
این بنا بر فراز تپه‌ای سرسبز قرار دارد. درون بقعه، روی قبرضریح چوبی مشبكی نهاده‌اند كه قریب 120 سال پیش به وسیله یك نجار هنرمند نخجوانی ساخته شده است. می‌گویند این امامزاده از فرزندان امام موسی بن جعفر(ع) است. قبری در كنار ضریح وجود دارد كه از سرداران قشون عثمانی است كه در زمان صفویان به قتل رسیده است.
قلعه‌ها
قلعه گاوور
در45 كیلومتری شرق جلفا قرار دارد كه مقدار كمی از سفالهای اورارتویی در آن كشف گردیده و ساختمان دروازه اورارتویی آن باقی مانده است.
قلعه علی بیك
این قلعه در فاصله 222 كیلومتری تبریز و 147 كیلومتری مرند و 82 كیلومتری علمدار (هادیشهر) واقع شده است.
در غربی ترین نقطه كوهستانی قره‌داغ یا ارسباران یكی از جالبترین مناطق دیدنی آذربایجان، در ساحل جنوبی رود ارس و در میان كوهستان زیبا و سربفلك كشیده كامتال قلعه معروف علی بیك قرار دارد.
نوع معماری قلعه در مقایسه با سایر قلعه های آذربایجان از نظر بكارگیری مصالح ساختمانی و سیستم بنای قلعه به اواخر دوره اشكانیان و اوایل دوره ساسانیان مربوط میشود كه در طی عصرها و قرنهای متمادی و تا قیام بابك پابرجا بوده است. سبك بنای آن تا حدودی شبیه قلعه بابك و قلعه قهقهه و قلعه آوارسین است، به این معنی كه مصالح به كار رفته در آن قلعه از سنگهای لاشه‌ای موجود در كوهستان بوده و ملاط آن از ساروج (آهك، گچ، گل رس و خاكستر) بوده و در اوایل اسلام در این قلعه از آجر نیز استفاده شده است.
اجزای ساختمان قلعه مركب از سه اطاق و یك تالار جهت اقامت سربازان و مدافعان بوده كه در طبقه دوم آن اقامت می كردند و زیرزمین قلعه جهت آغل و اصطبل اسبان اختصاص یافته بود. درب ورودی قلعه كه آثار بقایای آن هنوز هم به جا مانده از یك طاق ضربی با سنگهای تراشیده تشكیل یافته است و در كنار محوطه ساختمان به فاصله كمتری از یكدیگر ، تعدادی حوضچه ساخته شده تا با ذخیره كردن آبهای برف و باران به مصرف نگهبانان و مدافعان قلعه برسد. در داخل دره قلعه علی بیك چشمه آب نیم گرم جالبی وجود دارد كه به نام ایل سویی معروف است.
پلها
پل راه آهن جلفا
این پل در سال1913 میلادی به وسیله شركت راه آهن تبریز- جلفا برروی رود ارس ساخته شد.
طول آن در حدود 110 متر و از نوع پل معلق است. عمق آن 5/5 متر است و طوری ساخته شده كه هنگام بالا آمدن سطح آب، بازهم حدود5/2 متر با سطح آب فاصله دارد.
پل ضیاء الملك
ارس مهمترین و پر آب ترین رودخانه شمالی آذربایجان شرقی در منطقه جلفا تا اصلاندوز مغان است كه در طول نوار مرزی مشترك ایران و آذربایجان جریان دارد.
یكی از حوادث تاریخی جلفا ویران گردیدن پل زیبای ساخته شده از سنگ در جلفا به فرمان شاه عباس برای جلوگیری از پیشروی نیروهای عثمانی در آذربایجان می‌باشد. گذشته از حوادث تاریخی، تندی جریان ارس نیز یكی از علل دوام نیاوردن پل‌های ساخته شده براین رود در دوره های مختلف تاریخی است. اعتمادالسلطنه می نویسد:«در قدیم هرچه خواسته بودند بر روی ارس پلی استوار نمایند ممكن نشده بود. یعنی هرچه ساخته بودندبه جهت طغیان آب در فصل بهار خراب شده بود.»
گای لسترنج می نویسد:« در نخجوان گنبدی از ابنیه ضیاءالملك، وزیر معروف سلجوقیان موجود است. كه آثاری از دو پل باقی مانده است. یكی از آنها در غرب جلفا قرار دارند. در هر سوی این پلها آثاری از بقایای دو كاروانسرا به چشم می‌خورد.
كاروانسراها
كاروانسرای خواجه نظر
در 3 كیلومتری جلفا، كاروانسرای ویرانه‌ای وجود دارد كه بنای آن در زمان شاه عباس كبیر و به هزینه خواجه نظر ارمنی از مقربان درگاه شاهی تاسیس شد تا مسافرانی كه از آب ارس می‌گذرند و پا به خاك ایران می‌گذارند شبی را در آنجا استراحت كنند و سحرگاه راهی سوجیا یا روستای شجاع امروزی بشوند.
جیمز كارری نیز از این بنای تاریخی یاد می‌كند:« در این نقطه كاروانسرای بزرگی به وسیله یكی از ارامنه به نام كوجیانظر (خواجه نظر) با هزینه گزافی بنا شده كه متأسفانه رو به خرابی می‌رود و كسی نیست كه به تعمیر آن اقدام كند، فقط چند تن ارمنی در آنجا سكونت دارند.»
كلیسا
كلیسای سنت استپانوس
كلیسای سنت استپانوس در 16 كیلومتری غرب جلفا و به فاصله3 كیلومتری كرانه جنوبی ارس و در روستای متروكه‌ای به نام دره شام قرار دارد . نام كلیسا گرفته شده از نام استپانوس، شهید اول راه مسیحیت می باشد و به علت استقرار آن در دره شام به این نام نیز خوانده می شود. در مورد تاریخچه ساخت این بنا اظهارات فراوانی وجود دارد. عده‌ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت و برخی نیز چون تاورنیه این بنــا را به دوره صفویه نسـبت می‌دهند. درحـالی‌كه شیوه معماری بنا و مصالح ساختمانی آن نشان دهنده این مطلب است كه این كلیسا در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شده است.
در مورد موقعیت كلیسا نیز می‌توان چنین استنباط نمود كه كلیسا در محوطه‌ای حصار شده از درختان و در دره سرسبزی واقع شده كه حصاری سنگی آن را احاطه كرده و آن حصار باروئی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه‌ای سنگی شبیه به دژهای مستحكم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی دارد. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهنین می‌باشد و نقش برجسته‌ای از حضرت مریم(ع) و دوران كودكی حضرت عیسی(ع) در پیشانی طاقنمای آن به چشم می‌خورد.
بنای كلیسا از سه قسمت اصلی تشكیل شده است و شامل برج ناقوس، نمازخانه، اجاق دانیال می‌باشد.
برج ناقوس كلیسا بر روی ایوان دو طبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی كلیسا قرار دارد. این برج با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره گل هشت پر زینت یافته است. این برج از آثار نفیس دوره قاجاریه است و در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده است.
نمازخانه به ابعاد16*21 متر بوده و در ورودی منبت كاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده است. در این قسمت از كلیسا حجاری پایه‌ها و نیم ستونها و زنجیرهای جوانب و مقرنسهای آن از شاهكار‌های هنر حجاری به شمار می‌رود.
كتیبه ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالای در وردی و زیر طاق مدخل كلیسا به چشم می‌خورد، نقش‌های برجسته‌ای از حوریان و فرشتگان بر پیشانی طاقنماهای اضلاع شانزده‌گانه پهن گنبد كه در حقیقت پای طاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه كلیسا محسوب میشود حجاری شده است. پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبك خیاری، سی و دو پهلویی است و بر روی پلان ستاره شكل شانزده پر قرار گرفته است. داخل طاقنماهای پهن گنبد یك در میان پنجره‌هایی تعبیه شده كه طاق هلالی تودر تویی دارد و تصویرهای برجسته یكی از حوریان در داخل قابی چهارگوش نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد.
فضای داخلی كلیسا به صورت صلیب بوده و از سه قسمت ایوان، نمازخانه و محراب تشكیل شده است. ایوان بر روی دو ستون و دو نیم ستون قرار گرفته است و نمازخانه در پشت ایوان و در زیر گنبد اصلی است و محراب نمازخانه در جانب شرقی آن قرار گرفته و 96 سانتی متر از كف نمازخانه بلندتر است. ازاره محراب از سنگ مرمر است و دارای هفت طاقنمای جناغی دو طبقه می‌باشد. از جمله تزئینات جالب درون معبد سه نمازگاه سنگی انفرادی با حجاریهای زیبا است. اجاق دانیال تالاری است متصل به دیوار شمالی كلیسا كه 6 متر عرض و نزدیك به 20 متر طول دارد كه از سه قسمت تشكیل شده است.
اجاق دانیال به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است. تالار اجتماعات در وسط قرار گرفته و محل غسل در انتهای شرقی تالار واقع شده است. این محل دارای سكوی بلندی می‌باشد كه میز سنگی در وسط آن نهاده شده است. دیری در كنار كلیسا وجود دارد كه در چهار طرف آن اتاقهایی وجود دارد كه طبقه فوقانی آن جهت استراحت و طبقه زیرین آن محل اصطبل چهارپایان می‌باشد این دیر فعلاً به صورت نیمه ویران درآمده است.
كلیسای سنت آنروویت
از كلیساهای متعلق به سده18-17 میلادی است و گاه آن را به قرن 19 نسبت داده‌اند. سنت آنروویت به معنای نامرئی مقدس است كه در بالای تپه‌های مشرف به كلیسای سورپ هرپیسیمه قرار گرفته است.
كلیسای ناخیرچی
در كرانه جنوبی ارس در غرب كلیسای سنت استپانوس قرار دارد كه كلیسای ناخیرچی خوانده میشود. ناخیر در تركی آذری به معنی « گله گاو» و ناخیرچی به معنی « گاوچران» می‌باشد. این كلیسا را كلیسای چوپانان نیز می‌گویند و دارای پلان صلیبی شكل محاط در مستطیل و گنبد مركزی می‌باشد. عبدالعلی كارنگ می گوید:« سركیس نگهبان پیر كلیسای سنت استپانوس می‌گفت از پدران خود شنیده‌ام كه این كلیسا را مرد گاوچرانی ساخته است تا چوپانان و گله بانان نیز، در ایام اشتغال در بیرون از روستا، از درك فیض نماز كلیسا باز نمانند.»
كلیسای سورپ كئورك
در روستای دره شام بالا بنا شده است . این روستا سابق مسیحی نشین بوده، بعد مسلمان نشین شده و اكنون ویرانه متروكه می باشد. كلیسای مزبور از كلیسای سنت استپانوس كمی كوچكتر بوده و سنگ نبشه ونقش و نگار ندارد و قسمتی از سقف و دیوارهایش شكسته و ترك خورده است.
گنبد كلیسا بر روی طوقه استوانه‌ای متكی است و از نظر معماری به كلیسای وانگ در جلفای اصفهان شباهت دارد و گاه كلیسای سفید گورك قدیس نیز خوانده میشود. این كلیسا دارای پلان مستقل می باشد.
كلیسای گریگوروس یا جرجیس
در دره ویران باغ ( در حوالی دره شام جلفا) است كه اكنون در این آبادی 5 یا 6 خانوار مسلمان زندگی می‌كنند و از كلیسا به جای زاغه مال استفاده میشود. این كلیسا عاری از سنگ نبشه و برجسته حجاری تزئینی بوده بنای آن به شیوه كلیسای سورپ گئورگ می‌باشد.
واروژ آراكلیان آن را به سده 19 میلادی نسبت می‌دهد و می‌گوید:«زیارتگاه جرجیز«جرجیس» مقدس – زیارتگاه مورد احترام كلیه اهالی آن نواحی اعم از مسلمان و مسیحی بوده و امروزه نیز به عنوان زیارتگاه مقدس از طرف هموطنان مسلمان مورد ستایش قرار می‌گیرد و از اكثر نقاط مردم برای زیارت به آن كلیسا می‌روند.»
كلیسای نه نه مریم
در روستای متروك دره شام وسطی قرار دارد و سقف آن فرو ریخته است. این كلیسا را به نامهای سنت سركیس یا سورپ سركیس (سركیس مقدس) یا سنت مریم هم می‌خوانند و گنبد آن بدون طوقه استوانه‌ای ساخته شده است.
كلیسای مریم مقدس جلفا در سال1518 میلادی احداث شده است.
روستا ها
روستای اوشتبین
روستای اوشتبین از روستاهای به ثبت رسیده می باشدكه اسناد به دست آمده از سنگ نبشته های آن،تاریخ 843 و 976 هجری-قمری را نشان می دهدولی معماری موجود در بعضی بناها به دوره اشكانیان می رسد.
از نكات جالب توجه این روستا می توان به معماری صخره ای،طبیعت و چشم اندازهای زیبا،باغات میوه و نیز اجاقهای داخل خانه ها و شكل ورودیها و مطبخ های آن اشاره كرد.در این منطقه عموماً یخبندان وجود ندارد و شروع جنگلهای ارسباران از این منطقه می باشد.اوشتبین از سه روستا به نامهای جعفرآباد،هراس و سیاوشان تشكیل شده و از اینرو به اوشتبین (مركب از دو كلمه اوش به معنی 3 وتبین به معنی طایفه به زبان تاتی ) معروف است.
حكیم نباتی،شاعر پر آوازه در این روستا متولد شده و نواده او دیوان خطی وی را در دست دارند.
روستای كلوانق
روستای كلوانق از توابع دهستان دیزمار شرقی كلیبر است.این روستا پیشتر رونق فراوانی داشته و جزو بزرگترین آ بادیهای منطقه بوده است.محل قدیمی روستا به صورت متروكه موجود می باشد.در این روستا درخت چناری وجود دارد كه سن آن به 500 سال می رسد. از نكات جالب توجه وجود سنگ نبشته ها و لوله های سفالی جهت هدایت آب است.این روستا كالبد صخره ای داشته و با روستاهای اولی و مردانه قم و احمد آباد همسایه است.
روستای مردان قم
روستای مردانه قم از توابع دهستان دیزمار شرقی كلیبر بوده و چشمه های آب،شكل معماری صخره ای و نیز وجود خانه های اربابی در آن جلب توجه می نماید.
روستای كردشت
پس از طی 27 كیلومتر از دهستان خروانق به سوی شمال و عبور از یك جاده آسفالته ماشین‌روی جدید الاحداث در كنار رود ارس، به یك روستای باصفا و زیبایی برخورد می‌كنیم كه كردشت نام دارد.
این روستا در دامنه شمالی كوهستان صخره‌ای و ساحل راست رود ارس بنا شده است و دارای سابقه تاریخی درخشانی است. حمام تاریخی كردشت و قلعه نظامی منسوب به دوره عباس میرزا در این روستا واقع شده‌اند.
در روزگاران قدیم زمانی كه آذربایجان را هنوز به دو پاره تقسیم نكرده بودند، منطقه كردشت محل استقرار حاكم مقتدری بود كه با شجاعت تمام از نفوذ بیگانگان و مهاجمان جلوگیری می‌كرد. قلعه نظامی به سبك قلعه های نظامی عباس آباد نخجوان، با تمام وسایل و لوازم دفاعی این منطقه می‌باشد.
تپه‌ها
تپه باستانی گرگر
این تپه 7000 سال قدمت دارد و آثار هزاره پنجم قبل از میلاد اسلامی در آن یافت شده است. در قسمتی از این تپه به طور غیر مجاز از طرف كشاورزان حفاری و خاكبرداری شده و بنا به اظهار مردم محل اشیایی از قبیل ظروف سفالی، خمره، دستبند، شمشیر، پیكان و سكه به دست آمده است.
سایر بناها
حمام كردشت
حمام تاریخی و بسیار زیبای كردشت كه باقی مانده آن در داخل باغی قرار دارد، منسوب به دوره صفویه است. سیستم ساختمان و نوع معماری، گچبری‌ها و آهك بری‌های داخل حمام، سرستونها و طاقهای ضربی آجری و به كار گرفتن مصالح ساختمانی، نشانگر اصالت فن آوری در آن دوره می‌باشد.
حمام در زیرزمینی به طول 60متر وعرض40 متر بنا شده است. راه ورودی آن از كوچه‌ای بوده كه فعلاً مسدود است. حمام دارای دو صحن بزرگ است. در صحن اول چهار ستون بسار زیبا، تراشیده شده از سنگ وجود دارد و رختكن حمام دارای طاقهای ضربی آجری با نقش و نگارها و گچبریهای بسیار زیبا است. صحن دوم یا داخل حمام كه محل استحمام بوده با هشت ستون سنگی و چهار سكوی نشیمن بنا شده و در قسمت شرق حمام، گرمخانه و آتشدان و تیان تنور قرار دارد. درگوشه حمام حوضهایی مرمرین برای استفاده از آب سرد وگرم، ساخته شده است. گرمخانه یا تنورحمام دارای دیگ مخصوصی(تیان) است كه جنس آن از مفرغ می‌باشد و آلیاژ آن را هفت جوش ساخته‌اند. مردم محل عقیده دارند كه تنور حمام- مانند حمام شیخ بهایی در اصفهان- با یك شمع روشن می‌شده است. ملاط ساختمان حمام از جنس ساروج و آهك بنا شده دارای یك گنبد بزرگ آجری و هشت گنبد متوسط است و هشت روزنه بزرگ، نور داخل حمام را تأمین می‌كند.
نادر شاه افشار در زمان لشكركشی به قفقاز و بازگشت به دشت مغان، چند روزی در روستای كردشت استراحت و در این حمام تاریخی استحمام می‌كند. زمانی كه عباس میرزای قاجار به ضرورت تاریخی نظامی در مقابل هجوم سربازان روسیه تزاری در كنار ارس موضع می‌گیرد، بر اهمیت روستای كردشت افزوده میشود و حمام تاریخی آن رونق خاصی پیدا می‌كند. یكی از حكمرانان منطقه ارس به نام مصطفی خان از ایلات خلفای ارسباران، كه حاكم نشین روستای كردشت بود بر عظمت و زیبایی این حمام می‌افزاید
- توضیحات
- دسته: زیبایی های آذربایجان
