تاریخچه مرند
شهرستان مرند در شمال آذربایجان شرقی قرار گرفته است و از شمال به شهرستان جلفا، از مشرق به شهرستان اهر و از جنوب به شهرستان شبستر و از مغرب به شهرهای ماكو و خوی محدود می‌شود و دارای دو بخش مركزی و یامچی می‌باشد.
كلمه مرند در زبان ارامنه دفن یا دفینه است كه می‌گویند مرند محل دفن نوح پیغمبر (ص) می‌باشد. شاردن فرانسوی می‌نویسد:«اسم این شهر از یك فعل ارمنی به معنای دفن كردن گرفته شده است كه تركیبی از دو كلمه مر+ اند یعنی مراند به معنی مادر آنجاست. می‌باشد»
در مورد وجه تسمیه مرند می‌گویند: بنای این شهر به امردختر مسیحی به نام ماریانا ساخته شده‌است. وی كلیسای بزرگی در این محل بنا كرد كه اكنون تبدیل به مسجد جامع شده است به همین دلیل نام این شهر ماریانا خوانده می‌شد و بعدها به مرینه و مروند معروف شد و اكنون به مرند تبدیل شده است.
مساجد
مسجد جامع مرند
این مسجد در اوایل سده هشتم یعنی در سال 731 هـ .ق در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان و به دستور او ساخته شد.
مسجد جامع مرند ساختمانی است با نقشه مستطیلی شكل، محوطه داخلی مسجد با شش گنبد كوتاه آجری پوشیده شده كه قسمت اصلی بنا از وسط به دو پایه آجری عریض و چهارگوش متصل است و از جوانب به 10 پایه آجری دیوار خارجی تكیه كرده است، این مسجد نه صحن دارد و نه سردر، چون در اصل كلیسا بوده و در زمان مغول به مسجد تبدیل شده است. این مسجد دارای اتاق گنبد مربع شكل با سردر است كه در سه قسمت و در زمان سلجوقیان ساخته شده است و بعداً یك سری دهنه‌های طاق دار در سمت شمال و مشرق و مغرب اتاق گنبد اضافه كرده‌اند و در زمانهای اخیر دیوارهای ساختمان به سمت مشرق گسترش داده شده و یك نمازخانه مستطیلی به آن اضافه گردیده است. در گوشه غربی مسجد، پایه 8 گوشه مناره است كه همزمان با طاق گنبد ساخته شده است.
محراب مسجد گچبری شده و در قسمت وسط طاق جنوبی قرار دارد و دارای كتیبه هایی است از آیات قرآنی كه دور تا دور حاشیه به خط كوفی گچ بری شده است و كتیبه تاریخی آن در هلال بزرگی بالای قسمت اصلی محراب قرار دارد.
مسجد بازار مرند (مادر نوح)
مسجد مادر نوح یا مسجد بازار مرند. بنای این مسجد در دوران صفوی ساخته شده است
كه در ابتدا معبد بوده‌است و در سال 1268 هـ ق پس از تجهیزات اساسی تبدیل به مسجد گردیده است. سنگ نوشته‌های مرمرینی به زبان عربی دارد كه ترجمه آن چنین است« این مسجد شریف چنانچه بین مردم معروف شده قبر مادر نوح پیغمبر است». عبدالرحیم كیا می‌نویسد:«مطابق نوشته‌های تورات، مادر نوح در آنجاست» این مسجد در قرن دوم و سوم هجری ساخته شده است و در طول كشاكشهای مذهبی و قومی تغییر شكل داده است و به صورت كلیسا درآمده و دوباره به صورت مسجد ظاهر شده است عده‌ای نیز معتقدند كه از اول كلیسا بوده و محمد پسر بعیث آن را به مسجد تبدیل كرده‌است.
بقعه‌ها
بقعه پیرخموش
آرامگاهی است در كوچه صمصامی شهر مرند. این آرامگاه در زیر زمین و با عمق زیادی (حدود18پله) قرار گرفته‌است كه احتمالاً بیان كننده نگرانی پیروان این پیراز ویرانی آرامگاه و غارت اموال و اشیاء و نذورات در حوادث جنگها و ناامنی‌ها می‌باشد. از دیگر مكانهای متبركه مرند (بقعه‌های متبرك) می‌توان پیراسمعیل در محله یالدور و بقعه پیر موسی را نام برد.
امامزاده‌ها
امام زاده حسن
در جنوب قلعه سن سارود مرند دو قبرستان قدیمی اسلامی و بقایایی از پی‌های ساختمانی قرار دارد كه به پیر حسن معروف است و ظاهراً این مكان گوشه عزلت زاهد مسلمانی بوده است كه در امامزاده حسن مدفون است. این امامزاده بنایی است قدیمی با مقطع مربع شكل كه گنبدی برفراز آن ساخته شده است و امامزاده احمد هم از دیگر مكانهای زیارتگاهی می باشد كه در قسمت غربی شهرقرار دارد.
گورستانها
گورستان باغ مزار
در آن سنگ قبرهای حجاری شده و مرمرین متعددی وجود دارد و با انواع خطوط و طرح های زیبا و میل‌های خوش تراش سرقبر كه غالباً به قرون هشتم تا دهم هجری تعلق دارد ساخته شده‌است.
گورستان زنوزاق
در بخش زنوزاق یكی از روستاهای شهر زنوز از توابع شهرستان مرند، گورستان تاریخی زنوزاق قرار گرفته است كه قبرهای این گورستان از سنگ نبشه‌های عمودی بسیار بلندی كه غالباً به قرون هشتم تا دهم هجری تعلق دارد ساخته شده است.
گورستان تاریخی دیزج
این گورستان دارای قوچها و الواح سنگی متعدد است كه متعلق به دوره حكمرانی آق قویونلوها و قره قویونلوها می‌باشد.
قلعه‌ها
قلعه هلاكو
در27 كیلومتری شمال مرند و در نزدیكی كاروانسرای تیموری آیراندیبی و در سمت غربی راه‌آهن جلفا- مرند قلعه‌ای به نام قلعه هلاكو قرار دارد. این قلعه بر روی كوهی سنگی بنا شده‌است كه امتداد آن در سمت جنوب از سطح جلگه بیرون می‌آید.
آثار ساختمانی بر آن دیده نمیشود و سرانجام در همین امتداد در سمت جنوب به تپه‌ای منتهی می‌شود. تپه‌ای كه سفالهای آن بدون استثنا به دوران قبل از تاریخ تعلق دارد. قلعه هلاكو حصاری بس محكم به عرض4*3 متر داشته است.این حصار به سبك مضرس(لبه اره‌ای)و بدون استفاده از ملاط ساخته شده است و در قسمتهایی از آن پیش آمدگی‌هایی دیده می‌شود كه هنوز آثاری از دروازه ورودی قلعه باقی مانده است.سبك بنا قلعه را به هزاره اول پیش از میلاد می رساند ولی بعضی از جزئیات آن مثل دیوارسازی مضرس،آن را به قرون اسلامی نسبت می‌دهد.
شاردن نیز از قلعه هلاكو چنین یاد میكند:«در شهر هلاكودر یك سرزمین پر از تپه و پشته،5 فرسنگ را پیمودیم.مسیر جاده در همان جهت روزهای پیش بود یعنی در شمال غرب و یك دشت بزرگ در جانب چپ ما می‌ماند كه میدان جنگهای خونین ایرانیان وتركان در قرون اخیر بوده است.مردم محل توده عظیمی از سنگهای انبوه را نشان می دهند و می‌گویند كه اینجا همان محلی است كه جنگ مابین سلطان سلیم پسر سلطان سلیمان كبیر و شاه اسماعیل بزرگ به وقوع پیوست راه آن روز ما در هلاكو به پایان رسید.ایرانیان مدعی هستندكه هلاكو پادشاه معروف تاتار كه فاتح قسمتی از آسیا بوده و در این محل شهری بنا نهاده است كه در نتیجه جنگهای تركان و ایرانیان خراب شده و از بین رفته است»
قلعه زنوزاق
در شمال روستای زنوزاق از روستاهای زنوز یكی از شهرستانهای مرند قرار گرفته است كه بر روی تپه بسیار بلندی بنا شده است و تنها یك راه اصلی از وسط كوچه های تنگ و باریك روستا دارد و یك راه فرعی،سر بالائی تندی نیز از جانب غربی دارد.
قلعه سن سارود
در 6 كیلومتری كاروانسرای آیراندیبی در 26 كیلومتری شمال مرند، بر روی پشته سنگی مرتفعی كه بین دو بازوی رودخانه‌ای واقع است، قرار دارد. بقایای این قلعه در قرن دوّم بر جا مانده است كه به نام قلعه«سن سارود» معروف است.
این قلعه احتمالاً در قرنهای 14-13 میلادی بنا شده‌است، ولی در قسمت شرقی آن تخته سنگی بزرگ قرار دارد كه نشانه قدیمی بودن بنا می باشد و شاید به ارامنه قبل از تاریخ متعلق باشد. در تمامی دیوارهای قلعه از سنگهای استوانه‌ای پیش آمده استفاده شده است.ودر سطح زمین داخلی قلعه پی‌هایی از چند اتاق كه در جوار هم یا عمود بر هم بوده‌اند دیده می‌شود.
بهروز خاماچی می نویسد:« روستای هرزند در دهستان هرزندات شرقی از بخش مركزی شهرستان مرند یكی از جالبترین و دیدنی ترین قلعه‌های تاریخی آذربایجان را در خود جای داده‌است. در جنوب قلعه قبرستان قدیمی اسلامی و بقایایی از پی‌های ساختمانی قرار دارد كه به پیرحسن معروف است.» آثار و علایم این قلعه نشان می‌دهد كه قلعه سن سارود به قرون اولیه اسلامی مربوط می شود و معماری آن مطابق شیوه معماری دروه اسلامی می باشد كه از گچ كاری داخل قلعه كه در اثر كنده‌كاری نمایان شده كاملاً مشهور است.
پل‌ها
پل رودقات
این پل در دهستان رودقات ، یكی از روستاهای مرند واقع شده و به دوره صفوی یا قاجار تعلق دارد. این پل دارای سه چشمه و بر روی رودخانه «پردل» واقع شده است.
سدها
سد حفیر مرند
در 5 كیلومتری شمال شرقی كاروانسرای آیراندیبی، سدی قدیمی معروف به بند خفیر وجود دارد كه از دوره صفوی یا پیش از آن ساخته شده است كه احتمالاً برای آبرسانی كاروانسرا به كار می‌رفته است. دیوار سد تا ارتفاع 7 متری باقی است ولی زیر آن به صورت طاقی شكسته است. قطر دیوار سد20/4 متر است و در امتداد مستقیم (نه منحنی) ازسنگ لاشه با ملاط مناسب بنا شده است. در وسط دیوار سد و در قسمت بالای آن در جهت آبگیر پشت سد ضخامت دیوار به شكل منحنی اضافه شده‌است تا بهتر تحمل فشار آب را داشته باشد. قطر دیوار سد در میان آن كم شده و به80/2 متر كاهش یافته، ولی در عوض ستونهایی با مقطع مثلث شكل در فواصل كوتاه در كنار هم ساخته شده‌اند و پشت سد را محكم نگاه داشته‌اند.
كاروانسراها
كاروانسرای هلاكو
كاروانسرای مرند در سر راه مرند به جلفا در 23 كیلومتری مرند در دشتی به نام« الاكی» واقع شده كه به جهت نزدیكی به این دشت نام آن به هلاكو معروف شده است و در حدود35-1330 میلادی در زمان شاه عباس ساخته شده است.
بنای كلی كاروانسرا مستطیل شكل و با 10 بارو و سردر عظیم است. به علت سبك خاص معماری، از بناهای نادر تمدن اسلامی به شمار می‌رود.
در نمای خارجی بنا، سر در به سمت مشرق است و در جنوب سردر قسمتی از دیوار خارجی به ارتفاع در حدود 4 متر باقی مانده است دیوارها آجر معمولی دارند به جز حاشیه بالای آن كه در حدود 80 سانتی متر است و با طرح مربع مورب پی در پی از آجر معمولی و تراش ساخته شده است. در سمت غربی سردر لچكی‌هایی دارای طرح گل طوماری است بالای لچكی ها كتیبه های افقی قرار دارد كه كاشی كاری كامل دارند، صفحه خارجی سردر از یك نیم ستون زاویه‌ای شروع می‌شود كه حروف كوفی آن سفال بدون لعاب است سنگهای تراش به داخل طاق و قالب گیری لبه آنها و برآمدگی روی سنگ سرطاق نشانه نفوذ معماری سوریه و آسیای صغیر به ایران در این دوره است.
روستاها
روستای هرزند
این روستا در دهستان هرزندات شرقی از بخش مركزی شهرستان مرند است. دهستان هرزندات از دو روستا به نامهای هرزند جدید و هرزند عتیق تشكیل شده است. روستای«هرزند جدید» در شمال شهر مرند بین شهرهای مرند، زنوز و جلفا واقع شده است و فاصله‌اش از مرند 32 كیلومتر می‌باشد. در مورد وجه تسمیه هرزند می‌توان گفت: هرزند عتیق یا داش هرزن روستایی است كه در قسمت غربی كوهی در نزدیكی هرزندات بین علمدار و مرند واقع شده است و چون این روستا رو به ویرانی است ساكنان آن به روستای تازه تاسیس «گلین قیه» یا «تخته سنگ جزرو آینده» مهاجرت كرده‌اند و به زبان مخصوص هرزانی سخن می‌گویند. كلمه هرزاند از دو كلمه« هرز» به معنای آب فراوانی كه بلا استفاده بماند و «اند» یكی از ادوات مكان می باشد تشكیل یافته كه دركل معنی سرزمین پر آب را می‌دهد.
تپه‌ها
تپه پیر موسی
همراه با بقعه متبركی به نام پیر موسی است. آثاری از ماقبل تاریخ دارد و بر اثر كاوشهای باستان شناسی بقایای فرهنگ و تمدن اشكانی(پارتی) در آن یافت شده و تحت شماره784 به ثبت تاریخی رسیده است.
تپه باروج
تپه باروج قدیمیترین تپه آذربایجان محسوب می‌گردد و آثار بسیار زیبایی از دوران نئو لیتیك تا اسلامی در آن فراوان دیده می‌شود و تحت شماره 785 به ثبت تاریخی رسیده است تپه باستانی باروج در10كیلومتری شمال غربی مرند در ساحل رودخانه زیلبیر واقع شده است كه تپه‌ای متعلق به قبل از اسلام می باشد.
تپه خاكستری مرند
به قلعه مرند شهرت یافته و 6000 سال قدمت دارد و آثاری از هزاره چهارم قبل از میلاد تا روزگار اسلامی در آن كشف گردیده و تحت شماره 786 به ثبت تاریخی رسیده است.
ویلیامز جكسن این قلعه را به جا مانده یكی از آتشكده‌های دوره ساسانی پنداشته و می‌نویسد: «هنگامی كه در مرند سیاحت می‌كردم نمیدانستم كه در آنجا آثاری از تپه خاكستری باقی است، از آن تپه‌هایی كه از حیث قدمت متعلق به دوران آتش پرستی زرتشتیان است و مانند تپه های ارومیه در اصل براثر تراكم خاكسترهای آتشكده‌ای به وجود آمده است. اگر این مطلب را آن زمان می‌دانستم تپه خاكستری مرند را به دقت می‌نگریستم».
- توضیحات
- دسته: زیبایی های آذربایجان
