تاريخچه هريس
شهرستان هريس يكی از بخشهای تاريخی و قديمی استان آذربايجان شرقی است كه در شرق شهرستان تبريز قرار گرفته است. مركزاين بخش شهر هريس است كه در وقفنامه ربع‌رشيدی از آن نام برده شده است و با نام «هرس» آمده است و يكی از روستاهای ناحيه‌خانمرود شمرده شده است و مدتی هم به شهر مهربان وابسته بود.
در اين بخش كه قسمتی از آباديهای آن جزء «ابواب البر غازانی» و قسمتی جزء «موقوفات رشيديه» و قسمتی ديگر تيول و منطقه مورد استفاده صدور و امراء ديگر ايلخانی به شمار میآمده چند بنای تاريخی مهم فرمانروائی ايلخانان و جانشينان آنان به جا مانده‌است كه میتوان به بقعه شيخ اسحاق، گورستان هيق، مسجد اسنق و مسجد جمال آباد اشاره كرد.
مساجد
مسجد اسنق
اسنه يا اسنق روستای بزرگی است از دهستان آلان براغوش بخش هريس كه در 13 كيلومتری جاده بستان آباد ـ سراب و 7 كيلومتریشرق مهربان واقع شده است. نام اسنه در كتاب «حدودالعالم» باسم «سراو» و ميانه يك جا ذكر شده، و مؤلف كتاب آن را به داشتن‌مسجد سنگی مهم متعلق به اوايل قرن هشتم، و افسانه‌های متداول بين مردم آن حوالی بسيار ستوده است.
مسجد سنگی اسنق در وسط‌روستا،ميان حياط وسيعی بنا گرديده است. كف آن از سطح زمين يك متر بالاتر است. مسجد از يك‌ايوان و يك نمازگاه تشكيل يافته است. كف ايوان شكل ذوزنقه دارد، پای ديوارهای شمالی و جنوبی ايوان دو قاعده ذوزنقه‌محسوب میشوند.طول قاعده شمالی 180 و طول قاعده جنوبی 165 سانتيمتر است.
دو ستون سنگی يكپارچه مارپيچی نيز با سر ستونها و پايه‌های حجاری شده بديع، قسمت ايوان را نگه میدارد.
نمازگاه يا درون مسجد به شكل مربع مستطيل است، طولش 35/10 متر و از شمال به جنوب كشيده شده و عرضش 8/8 متر است.ضخامت ديوارهای مسجد 110 سانتيمتر است و اين ضخامت در پايه‌های سنگی منقش ديوارهای شمالی و جنوبی به خوبی ديده‌میشود. درون مسجد چهار ستون سنگی استوانه‌ای يكپارچه ديده میشود كه در دو رديف قرار گرفته‌اند. اين ستونها و پايه‌ها وسرستونهای مقرنس خوش طرحی دارند، طرح پايه‌ها يكنواخت و طرح سرستونها متفاوت و در دو نوع است. بلندی هر چهار ستون‌با پايه و سرستون آنها روی هم برابر و 10/6 متر است. بلندی سرستونها 60 سانتيمتر، بلندی پايه‌ها نيز 60 سانتيمتر و بلندی خودستونها 90/4 متر و محيط آنها 145 سانتيمتراست.
ستونهای مارپيچی ايوان نيز روی هم همين بلندی را دارند، با اين تفاوت كه بلندی پايه‌های آنها 75 سانتيمتر و بلندی سرستونهامقرنس آنها 120 سانتيمتر است.
نمای بيرونی مسجد همه از سنگهای منقش بوده و سقف آن نيز ظاهراً مانند مسجد سنگی ترك ميانه، پوشش گنبدی داشته، كه به‌مرور زمان گنبدها و قسمت مهمی از ديوارهای شمالی و جنوبی و غربی آن فرو ريخته و به جای آنها ديوارهائی از سنگ و گل ساخته‌شده‌است، برای پوشش سقف نيز تيرهای چوبی مورد استفاده قرار گرفته است. اما خوشبختانه ديوار شرقی مسجد كه متضمن‌تاريخ بنا و نام بانی و حجار آن است، قسمت مهمی از آن سالم مانده و میتواند ابهت و عظمت نخستين بنا را در ذهن بيننده مجسم‌سازد.
در ورودی و دو پنجره مسجد در اين ديوار تعبيه گرديده است. مدخل مسجد طاق جناقی دارد، بلندی آن از كف آستانه، 173سانتيمتر و دهنه طاق يا عرض مدخل 90 سانتيمتر است و مجموعه حواشی و حجاريهای تزئينی به مدخل يا در ورودی، دارای19/3 متر بلندی و 5/2 متر عرض میباشد. در حاشيه بالا عبارت «لا اله اللّه، محمّد رسول اللّه» و در حاشيه پائين‌تر از آن كه جانبين‌و بالای مدخل را احاطه كرده است حديثی به مضمون: «قال رسول اللّه عليه افضل الصلوه و اكمل التحيات، اذا مررتم برياض‌الجنهفارتعوا. قيل يا رسول الله و مارياض‌الجنه؟قال المساجد و قيل ماالرّتع فيها
قال: سبحان اللّه و الحمداللّه و لااله‌الااللّه و اللّه‌اكبر و لاحول و لا قوه الاباللّه العلی العظيم. اللهم اغفرا للمؤمنين و المؤمنات...» حك‌گرديده است و مضمون كتيبه پائين چنين است: امر بعمارت هذه المسجد فخرالدين محمّدبن رستم».
پنچره‌ها طاق ندارد بشكل مربع مستطيل هستند. هر دو با هم برابراند،80 سانتيمتر عرض و 156 سانتيمتر بلندی دارند، يكی دروسط ديوار و ديگری در سمت جنوبی آن تعبيه شده است. در بالای هر دو پنجره، دو كتبه وجود دارد، كتيبه بالائی پنجره وسطیفارسی بوده و متن آن چنين است: «نوشتم بر در مسجد من احوال كه تا هر كس كه خواند بعد صد سال نبشتم تاريخش بر سنگ كنده‌زهجرت بود هفتصد سی و سه سال» و چند كتيبه ديگر كه در كنار و اطراف اين كتيبه ديده میشود. شيوه نگارش خطوط حجاریشده در كتيبه‌های فارسی تعليق و خطوط آيات و احاديث حكاكی شده در بالا و حواشی در پنجره‌ها عموماً ثلث برجسته است.
در داخل مسجد منبر چوبی منبت كاری شده شكسته و درهم ريخته‌ای وجود دارد كه همزمان با بنای مسجد ساخته شده است.برروی قطعه‌ای از بازوی آن بانی مسجد، صاحب فخر الدين محمّد، قيد شده است. همچنين در بازوهای منبر و سنگ نبشته‌هایبالای در و پنجره‌های مسجد تاريخ اتمام كار بنای اين مسجد و تهيه آثار آن در سال 733 هـ ق به امر فخرالدين محمد بن‌رستم و به‌دست نقاش و حكاك هنرمندی موسوم به ملكشاه صورت گرفته است، حك گرديده است.
مسجد جمال آباد
جمال آباد روستای بزرگی است از دهستان الان‌براغوش هريس كه در كيلومتری شمال مهربان و 21 كيلومترجاده تبريز ـ سراب قرارگرفته است. اين مسجد قديمی طولی برابر 80/12 متر و عرضش 90/8 متر میباشد. شش ستون دارد كه سنگی بوده و سقف چوبیآن را نگه داشته است. ستونها در دورديف قرار گرفته‌اند و همه دارای پايه و سرستون سنگی منقش هستند. دو ستون وسطیاستوانه‌ای و چهار ستون ديگر به شكل منشور هشت پهلو میباشند. بلندی ستونها با پايه‌ها و سرستون، روی هم 36/5 متر كه بلندیپايه‌ها 44 سانتيمتر و بلندی سرستونهای استوانه‌ای 187 سانتيمتر و محيط ستونهای منشوری 184 سانتيمتر است، ولی پايه‌هایسطحی اتكای بيشتری دارند و محيط قاعده آنها 260 سانتيمتر میباشد. طول مسجد از شمال به جنوب كشيده شده و مدخل‌سنگی آن در ديوار شرقی تعبيه گرديده‌است. طاق سر در و پايه‌های حجاری شده‌ای دارد. سنگ‌نبشته‌ای در درون طاق جای داده‌اندكه متضمن آيه 18 سوره توبه میباشد. گل شش پری در بالای نبشته بچشم میخورد بر روی هر يك از پايه‌های طاق مدخل هم دونيم ستون مارپيچی ظريف حجاری شده است. ظاهراً اين مسجد در بدو بنا دارای ديوارهای سنگی و سقف گنبدی بوده كه بعدهاسقف و ديوارها فرو افتاده و يا به جای ديگر برده شده است.
در مورد تاريخ بنای مسجد و بانی آن اطلاعات دقيقی در دست نيست گروهی اين مسجد را به زمان امام حسن (ع) و ساخت آنرا به‌امر او نسبت میدهند.اضهارات اين گروه بر اين اساس است كه امام حسن(ع) به اين روستا آمده و هواخواهان خود را در اين جا گردآورده و به اسنه (اسنق) كه مركز بت پرستی بود حمله كرده و بعد از تصرف آن موقع بازگشت به شكرانه اين پيروزی در جمال آباد امربه ساختن اين مسجد داده‌است البته روی لوح سنگی كه در مسجد موجود میباشد تاريخ 736 يا 936 هـ ق مشخص ميباشد. درمسجد جمال آباد منبر مشبك چهار پله‌ای نيز نهاده شده كه از شاهكارهای مسلم هنر چوبی اسلامی بشمار میآيد و شيوه كارهایچوبی دوره تيموری و صفوی را دارد و اگر تهيه اين منبر با بنای نخستين مسجد همزمان صورت گرفته است میتوان احتمال داد كه‌تاريخ بنای مسجد 936 هـ ق بوده‌است.
بقعه‌ها و مزارها
بقعه شيخ اسحاق
در ساحل جنوبی رودخانه روستای خانقاه خانمرود، بقعه آجری بزرگی قرار گرفته كه مردم محل آن را بقعه «شيخ اسحاق» مینامند.اين بقعه برروی قطعه زمين مستطيل شكلی به ابعاد 6 در 5/13 متر بنا گرديده است. سه قسمت مشخص دارد، ايوان، نمازگاه ومقبره. ايوان هم عرض بنا، مشرف به شمال و دارای دو ستون چوبی است نمازگاه شكل مربع مستطيل و پوشش چوبی دارد،عرضش نزديك چهار و نيم و طولش در حدود 5 متر است. مقبره، جنوبیترين قسمت عمارت را تشكيل میدهد، اطاقی است مربع‌شكل كه بر فراز آن گنبد كروی بلندی برافراشته شده است.
در ورودی بقعه، در گوشه غربی ايوان تعبيه گرديده، سردری از سنگ آهكی سرخ دارد سنگ نبشته‌ای بر بالای آن نصب شده كه‌نوشته‌ای به مضمون «بامر اللّه تعالی عمارت المبارك شيخ اسحاق توفی...صاحب خيرات...اميراشرف... معمار شيخ محمد فیتاريخ...» با خط ثلث ناپخته، به طور برجسته برروی آن حك گرديده است. (متأسفانه قسمتهای زيادی از اين كتيبه ريخته يا قابل‌خواندن نمیباشد)
درست روبروی اين در، يعنی در گوشه جنوب غربی نمازگاه، در چوبی كوچكی نصب گرديده كه به اطاق مقبره باز میشود اين درمنبت كاری شده و مرصع و يكی از آثار هنری ارزنده چوبی است. شيوه ساخت آن شباهت زيادی به شيوه در قديمی مقبره شيخ‌امين الدين جبرئيل واقع در كلخوران اردبيل، دارد.
در كف اطاق مقبره، طرح پنج قبر موازی و پهلوی هم، به چشم میخورد كه بر فراز پنج جسدی قرار گرفته‌اند كه در سرداب پائين‌اطاق مقبره به خاك سپرده شده‌اند سه قبر وسطی كوچك و دو قبر طرفين بزرگ هستند.
اهل محل معتقدند كه يكی از قبرهای بزرگ متعلق به شيخ اسحاق و ديگری متعلق به زن اوست، سه قبر كوچك نيز از آن فرزندان‌ايشان میباشد، البته اين عقيده عوام است، سنگ نبشته و كتيبه‌ای در روی قبرها وجود ندارد تا هويت صاحبان قبر روشن گردد.
اطاق مقبره از بيرون شكل برج چهار پهلوئی دارد كه ازاره آن از پنج رديف سنگ تراش كبود و بدنه آن از پنجاه و هشت لا آجر تشكيل‌يافته است. گنبد و پا طاق استوانه‌ای آن نيز برروی همين چهار پهلو قرار گرفته‌اند. ارتفاع برج، يا ازاره و گنبد، روی هم نزديك به يازده‌متر است. اطاق مقبره در قسمت پائين به سه سمت، پنجره‌هائی داشته كه اكنون همه با آجر مسدود گرديده و فقط در قسمت بالایديوار شرقی، نزديك پاطاق، منفذی مانده كه وسيله روشنايی وتهويه مقبره محسوب میگردد.
برج مقبره‌ای نوجه‌ده
نوجه ده روستايی از توابع خانمرود هريس كه در آن برج مقبره‌ای آجری وجود داشته كه چند سال قبل برج، فرو ريخته است و فقط‌اتاقك پائين برج، يعنی سرداب مقبره به صورت نخستين باقی مانده‌است. قبلاً دور تا دور برج تزئيناتی داشته كه از آن جمله‌آيهالكرسی بوده است كه به خط كوفی و با كاشيهای آبی رنگ چيده شده بود. اكنون آن آجرها و كاشيها همه فرو ريخته و اطاقك‌پائين برج را در زير گرفته‌اند.
گورستان بقعه شيخ اسحاق
در جانب غربی بقعه شيخ اسحاق گورستان قديمی وجود دارد كه برروی قبور آن، لوحها و كتيبه‌ها و مجسمه‌ها و قطعه سنگها وميلهای حجاری شده گوناگونی نهاده شده كه اغلب سالم میباشند و نشان میدهند كه اين قبرها متعلق به قرون نه، ده و يازده هجریهستند. در نزديكی بقعه شيخ، بر بالا سر قبر بزرگی، ميل بلندی به ارتفاع نزديك دو مترونيم نصب شده كه نوشته‌ای به اين مضمون‌دارد:«جوار اللّه تعالی، صاحب القبر محمّد فی تاريخ نهصد و نود ونه».
به اعتقاد مردم محل اين قبر به شيخ محمّد معمارمتعلق است كه بانی بقعه شيخ اسحاق میباشد.سنگ نبشته بسياری از قبور ديگرنيز سالم مانده است كه در صورت تحقيق و تفحص اطلاعات بسياری را در مورد پيشينه منطقه آشكار خواهد ساخت.
گورستانهای تاريخی
گورستان هيق
هيق روستای كوچكی است از دهستان خانمرود هريس كه در سه كيلومتری روستای خانقاه واقع شده است در روستا هيق دوگورستان قديمی وجود دارد كه يكی اسلامی میباشد و بر روی قبر آن معمولاً صندوقها، قوچها و لوحهای سنگی ديده میشود وديگری گورستان بسيار قديمی است كه قبور آن متفرق و مندرس است و برروی آنها پاره سنگهايی نهاده شده، و در بين عوام به«گوور قبری» معروفند از اين قبرها، ظروف سفالين و اسلحه و زينت آلاتی بدست میآيد كه توسط روستائيان و ديگر تاراج گران‌قبرها بفروش میرسند.
قلعه‌ها
آيی قلعه‌سی
در روستای شيران از توابع هريس، قلعه سنگی تاريخی وجود دارد كه به آيی قلعه سی يا «قلعه خرس» مشهور است. اين قلعه بررویتپه‌ای قرار گرفته و يك حوض سنگی بزرگ دارد كه جای چهارپای است در ته آن كنده شده و سه حوض سنگی كوچك نيز درنزديكيهای آن وجود دارد، از ديواره‌های شكسته قلعه نيز آثاری بچشم میخورد. اما بعلت نبود كتيبه و يا سنگ نبشته‌ای اطلاعی اززمان ساخت قلعه در دست نيست.
قلعه اسماعيل كندی
در توابع خانمرود هريس ويرانه‌های قلعه‌ای ديده میشود كه به قلعه اسماعيل كندی مشهور است. بعلت تخريب شدن آن اطلاعات‌دقيقی از بانی و زمان ساخت قلعه در دست نيست.
مساجد
مسجد جامع تسوج
تسوج شهری است از بخش ارونق و انزاب از توابع شبستر كه 33 كيلومتربا شبستر فاصله دارد. بنای اوليه مسجد جامع تسوج را به‌دوره ايلخانان نسبت میدهند كه در دوره‌های بعد چندين بار مرمت كلی يافته است. اين مسجد 24 ستون دارد كه چهار ستون‌جنوبی آن آجری و بقيه سنگی و دارای پايه و سرستون مقرنس سنگی هستند كه 35 گنبد مسجد بر روی آنها قرار گرفته است طاقهاشيوه ايلخانی و اشكال مختلفی دارند. در دو سوی شرقی و غربی مسجد خواجه نشينهای بزرگ تعبيه شده كه 4 متر طول و 5/2كمتر عرض دارند كه مساحت كلی مسجد 32*35 متر است.
بنای اين مسجد چندين بار تعمير و مرمت شده است كه با توجه به اطلاعات موجود آخرين تعمير كلی و كامل آن در سال 1252هجری به امر محمد شاه قاجار به عمل آمده است. احتمال دارد كه گچ بری و مقرنس طاق مدخل و طاق محراب مسجد در همين‌دوران صورت گرفته است. مسجد در دو سو سرداب يا زيرزمينی نيز دارد كه قسمتی از آن باخرده شكسته آجر كلوخ پر شده است كه‌كتيبه فرمان نشان میدهد كه تسوج دارای اهميت و جمعيت زياد بوده و موقعيت سوق‌الجيشی مهمی داشته و از اين جهت موردعنايت و توجه شاه صفوی بوده است كه همچنين تاريخ كتيبه فوق الذكر به سال 989 هجری است.
- توضیحات
- دسته: زیبایی های آذربایجان
